Красноярскиге Универсиада төнгени бо. Ол кончуг улуг спортчу болуушкун болган. Кайда спорт, ында суйул (культура) болгаш уран-чүүл база-ла ында. Универсиадага Тываның мергежээн уран-чүүлүн В. Халилов аттыг Тывкүрфилармонияның «ТываДжаз-бендизи» болгаш ТР-ниң Чазааның чанында үрер хөгжүм оркестри төлээлээн. Хөгжүм биле спорт дээрге – карак-кызыл ажыл болгаш база катап ажыл болур. Маңаа кымны-даа мегелеп шыдавас. Спортчуларда-даа, хөгжүмчүлерде-даа боттарының херекселдери бар: хаактар, конькилер болгаш өске-даа херекселдер, а хөгжүмчүлерде – хөгжүм херекселдери. А бо таварылгада хөгжүмчүлерниң чүъгүнүң аразында шайбалыг хөккей ойнап кедер мага-бот-камгалалдары, конькилер, Цам дүрзүлери көскү черни ээлээн. Чүге дизе олар маңаа доъшка оюн көргүзүүн бараалгадыр сорулгалыг келгеннер.

Оркестрниң баштайгы концертин Универсиаданың суурунуң төвүнде кол сценазынга көргүскен. Ол сууржугашче кирери тоң берге – айыыл-чок чорук чүнүң-даа мурнунда. Ында албан эрттирип чуртуң аңгы-аңгы булуңнарындан келген полицейжилер безин ындыг хыналданы эрттер. Каш шак үргүлчүлээн хыналда-даа доозулган. Ам-на хостуг тынып, суурда Баба-Яганың бажыңчыгажын, ак дүңгүр дүңгүрлээн Ак-хамны шал-бул эскерип четтикеннер. Кол сорулга – дириг хөгжүм ойнаарынга таарыштырбаан сценага үн херекселдерин шын таарып алыры.


Үн операторларының билдилиг ажылының түңнелинде хөгжүм херекселдери езулуг джаз хөөнү-биле ойнай берген. Үн операторлары дириг хөгжүм күүседикчилери келгенинге өөрээн-даа чүве дег кончуг эки, шалыпкын ажылдааннар. Тыва джазчылар көрүкчүлерин кайгадыр (бо удаада делгей чергелиг спорт байырлалының эрттирикчилерин база) чаңын маңаа база салбаан – олар Цам хептиг, цам ойнавышаан, Унивесиадага йөрээлин салып сценаже эвес, а сцена артындан үнүп кээп, улаштыр ойнап кириптерге даштыкының, иштикиниң спортчулары магадап, адыш часкап хүлээп алган.

Узбекистанның төлээлери «Кымнар, кайыын силер?! Тыва джаз!» деп халчып келгеш, концерт дургузунда адыш часкап, самнай каап турганнар. Олар уг-биле оркестрниң чайгылыш чок мөгейикчилери апарып, дараазында каяа концерттер болурун айтырып турганнар. Эртип чыткан спортчулар, доктаап, эртенги маргылдааларын бодавышаан концертти дыңнап, көрүп алганнар. Тыва ойнакчыларның хөгжүмү дээштиг болуп, кижилерниң сеткил-сагыжын сергедип турган.


Март 8-те Универсиада Парыгы апарган Тайбың шөлүнде улуг сценаже чалаан. Ол дугайын Универсиаданың сайты мынча деп бижээн: «Универсиада парыгынга хүн көргүзүглерин Саян Салчакка удурткан «ТываДжаз-бенд» эгелээн. Олар джаэтың болгаш рок-н-роллдуң классиказын бараалгатканнар. Джаз аянынга таарыштырган «Алдын дашка» деп тыва ыр Март 8 таварыштыр Сургуулдар оюннарының херээжен киржикчилеринге болгаш аалчыларынга тускай белек, сөң болган».

База-ла 5 метр бедик сценаны бенд ойнаарынга таарыштыр үн операторлары таарыштырган, концерт эки аппаратуралыг, хөгжүм үнүн кончуг шын таарыштырып, дамчыдып турган.

Доъш кырынга дириг хөгжүм ойнаары – ховар, анаа эвес бодал. Үрер хөгжүм оркестриниң тургузукчузу Тимур Дулуш ону боттандырып четтикпээн. Харын Игорь Бутман доъш кырынга саксофон ойнап турар, ынчалза-даа бүдүн оркестр доъш кырынга шимчеп, хөгжүмнү диригге ойнаарын делегейде кым-даа шенеп безин көрбээн. Ону боттандырары-биле хөгжүмчүлер кышты өттүр ажылдаан. Сооктан конькилер идиктери буступ чаштап турда безин олар шыдашканнар. Бо кыжын Кызылга соок үргүлчүлелдиг 50 ажыг градус турган, 40 ажыг градусту «чылыг» деп санап турганнар. Соокка хөгжүм херекселдери доңуп каар боорга, Тывкүрфилармонияның ажыл эргелели ыяш дүрзүлер чазап бээрге доъшка шимчээшкиннерни, хөгжүм херекселин ышкынмазын ынчаар өөренип турганнар.

Хөгжүмчүлер хенертен доъшка кайыын ойнай бээрил аан. Баштай конькилеп өөренир: ээп, доктаап, бир-аай чуңгуулаар дээш баар. А маңаа шайбалыг хөккей оюну кончуг улуг ужур-дузалыг болур чүве-дир. Ынчангаш чаңгыс кыштың дургузунда Тывкүрфилармонияга «Тыва эскадрон», «Тыва адыглар» деп ийи шайбалыг хөккей командаларының тургустунуп келгени ол. А репетиция бүрүзү алдын өртектиг апарган – доъш эрип каарга репетиция эрттирер байдал чок калыр. Универсиадага доъшка хөгжүм көрүп алган организациялар эртен-даарта чалай берзе репетиция чок оркестр адын сыкпазы-биле ол үнүүшкүннерден ойталаар апаары магат чок.

Дошка хөгжүм программазын февральда Игорь Бутманга «дужаап» турда -32 градус турган, а каш-ла хонгаш суйул сайыды Алдар Тамдын «хүлээп» турда 4 градус соок турган. Доъш маңаа-даа, Красноярскыга-даа эриириниң кырында келген турганын утпас болза эки.

Марттың тозунуң хүнү-даа келген. Универсиаданың парыгының доъжунга «Доъшка хөгжүм» программазының төөгүлүг көргүзүү болган. Бо чер Сургуулдар оюннарының база бир кол чери – маргылдааларны мында көргүзүп турар, мында чуңгууга аарыкчылар чыглып, хөккейлеп, керлинг ойнап, анаа-ла чуңгуулап кээр. Доъшту хүнүң аштап, кудуп турзажок, час бодунуун ап, оон-моон дөстейти шаап эгелээн. Ындыг турзажок хөй кижи тываларның программазын көөр дээш чыглып келген. Оюннарның хууда сайтызынга ол дугайында мынча деп бижээн: «Татышев ортулуунга чыылганнарга тыва хөгжүмчүлерниң улуг сөңү кылдыр эрээн-шокар хептерлиг, дүрзүлерлиг, доъшка чуңгулавышаан дириг хөгжүмнү, хуулгаазын джазты ойнааны болган».

«Уттундурбас, магаданчыг көргүзүг болду – деп Новосибирскиден Светлана Александрова өөрүшкүзүн чажырбайн чугаалап турду. – Коньки чок кижилер безин доъшче үне халып, ховар кижилерни чоогундан көрүксээни ол хире болду».

Универсиада эрттирикчилери: «Силерниң видеода ойнап турарыңарны көргеш-ле таарзынган бис. Ынчалза-даа чоогундан көрүп алырынга кандыг-даа деңнел турбас-тыр. Ол дүрзүлерден, цам хөгжүмүнден ужу-бажывыс чыыртылаңайнып турду» дижип турганнар.

Видеога көөрү ындыг-ла харын. Апрель 14-те Красноярскыга Үрер хөгжүм оркестриниң улуг концерти болур. Ындыг чараш, дириг хөгжүм концертин кандыг-даа телефонга бижидип алырыңарга дөмей-ле четпес боор! Билеттерден садып алгаш, кээп көөрүңерже чаладым!


Дараазында март 10-да оркестр доъшка шоузун «Кышкы орук ээтпээ-2019» деп мотофестивальга көргүскен. Ол концерт тыва хөгжүмчүлерге эң аар шылгалда болган. Үндүре-киире доңуп калган, дөстее берген доъшка репетиция үезинде кээп дүжүп, дүрзүлерин ышкынып, үреп турган. Дугуйларында шиш демирлерлиг модаларның чара теп каан доъжунуң аразында арткан, өг орну хире дег деп болур, чүгээр доъш ортулуунга ойнап, көрүкчүлерниң изиг ынакшылын чаалап ап шыдапканнар. Муң-муң кижи мурнунга хөгжүмчүлер хей-аът кирип, харыысалгалыг ойнап кааннар. Чараш көргүзүгнүң артында кижилерге көзүлбес аар ажыл турар. Чүгле чуңгуулаары безин берге, күш негеттинер, а ол үеде хөгжүм херекселинге улуг күжениишкинниг ойнап, үрери база негеттинер болгай.

Адыш часкаашкыннары хөгжүмчүлерни стадиондан үнүп чоруптарынга чедир үдээн.

Тыва хөгжүмчүлерниң Универсиадага одиссеязы ынчаар доозулган! Ам оларның мурнунда шывыглыг чуңгуларлыг хоорайларже үнүүшкүннери манап турары чугаажок. Делегейде чок доъш шоузун хөй кижилер сонуургаан, чалаксап артып калган. А тыва хөгжүм мөгейикчилери келир кышка чедир манаар. Тыва көрүкчүлер чүгле «Степняк» чуңгуузунга (шайбалыг хөккей савазынга) болгаш паркта бөмбүктүг хөккей шөлүнге хөгжүмчүлерниң доъшка шоузун көөр аргалыг болганнар.

Павел Чесноков.

Авторнуң фоточуруктары.

Красноярск хоорай.


Яркий фотоотчет от Ирины Якуниной